Η καθηγήτρια Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν μιλάει για τα παιδιά του Εμφυλίου Πολέμου

Παιδάκια παρελαύνουν με πλακάτ ΠΗΓΗ ΦΩΤΟ: Διαδίκτυο

 

Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος παρουσιάζει αρκετές ιδιομορφίες, μια από τις οποίες ήταν η πρακτική του "παιδομαζώματος" και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές.

Η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Καθηγήτρια και Διεθύντρια του Τομέα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου  "Παιδιά του ελληνικού Εμφυλίου. Πρόσφυγες και πολιτική της μνήμης", Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015, το οποίο συνέγραψε με τον Αμερικάνο ανθρωπολόγο Λόρινγκ Ντάνφορθ, αναλύει το φαινόμενο και φωτίζει άγνωστες πτυχές του τραυματικού παρελθόντος που στοιχείωσε τη χώρα μας για δεκαετίες.
 

Το "παιδομάζωμα" ήταν μια πρακτική που ακολούθησαν και οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές, αλλά η επικοινωνιακή αξιοποίηση από την πλευρά της εθνικής κυβέρνησης είχε ως αποτέλεσμα να στιγματιστεί στη διεθνή κοινή γνώμη η πλευρά του ΔΣΕ. Πόσο σημαντική θεωρείτε στην εξέλιξη της εμφύλιας σύρραξης την πρακτική αυτή, ιδίως σε ό,τι αφορά στη διεθνή της εικόνα;

 

Όταν μιλάμε για «διεθνή κοινή γνώμη» θα πρέπει κατ’αρχάς να λάβουμε υπόψη μας ότι βρισκόμαστε ακριβώς στην αρχή του Ψυχρού Πολέμου, που διαίρεσε για μισό αιώνα τη «διεθνή κοινή γνώμη» σε δύο στρατόπεδα. 

Ασφαλώς το «ζήτημα των παιδιών» αποτέλεσε ένα πρόσφορο έδαφος για προπαγάνδα από τις δύο πλευρές. Ωστόσο, η προπαγάνδα της ελληνικής κυβέρνησης, που κατηγορούσε το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας για μαζική απαγωγή των παιδιών, έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία, ήταν αποτελεσματική κυρίως στο εσωτερικό μέτωπο. 

Κι αυτό κυρίως λόγω του ηθικού πανικού που έσπειραν στον πληθυσμό  οι εικόνες βίαιας απόσπασης των παιδιών από τις μητέρες τους. Ύστερα από την εμπεριστατωμένη επί τόπου έρευνα της Ειδικής Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τα Βαλκάνια (UNSCOB) την άνοιξη του 1948, δεν επιβεβαιώθηκε ούτε η μαζική απαγωγή, ούτε βεβαία οι κατηγορίες για γενοκτονία και έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. 

Ως αποτέλεσμα, η δυτική κοινή γνώμη αποστασιοποιήθηκε αρκετά από τις πιο ακραίες θέσεις της ελληνικής κυβέρνησης. Ιδιαίτερη εντυπωσιακή είναι η μεταστροφή της αμερικάνικης κυβέρνησης σε αυτό το θέμα, παρόλο που ήταν η βασική σύμμαχος της ελληνικής κυβέρνησης στον αγώνα κατά του κομμουνισμού.

Η βασίλισσα Φρειδερίκη επισκέπτεται μια από τις παιδουπόλεις - ΠΗΓΗ ΦΩΤΟ: Διαδίκτυο

Η πολεμική διάσταση του εμφυλίου είναι εν πολλοίς γνωστή, αλλά η κοινωνικές επιπτώσεις αποτελούν αντικείμενο μελετών τα τελευταία χρόνια. Πόσο σημαντική θεωρείτε τη μελέτη της κοινωνικής ιστορίας για να κατανοήσουμε το παρελθόν και τα τραύματα που άφησε;

Η μελέτη των κοινωνικών διαστάσεων του εμφυλίου ξεκίνησε περίπου πριν 20 χρόνια, μια στροφή όμως που συνέπεσε με το νέο ενδιαφέρον που έδειξαν ερευνητές, αλλά και η ελληνική κοινωνία για το τραυματικό παρελθόν του Εμφυλίου, ένα θέμα που μέχρι τότε είχε μείνει ταμπού. 

Εξώφυλλο βιβλίου της Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν

Αν και δεν μου αρέσει να περιαυτολογήσω, θεωρώ ότι η εθνογραφική μελέτη που έγραψα για μια κοινότητα των Γρεβενών στη δεκαετία του 1940 (Ανάποδα Χρόνια, εκδόσεις Πλέθρον 1997) έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτή. 

Στο νέο βιβλίο που έγραψα με τον κ. Ντάνφορθ, στόχος μας ήταν ακριβώς να μελετήσουμε, από ανθρωπολογική σκοπιά, τις κοινωνικές, αλλά και τις πολιτικές διαστάσεις αυτού του σημαντικού επεισοδίου του ελληνικού εμφυλίου. 

Προπαντός θέλαμε να δώσουμε το λόγο στα ίδια δρώντα υποκείμενα, τα τότε παιδιά, για τα οποία χύθηκαν τόνοι μελάνι, αλλά η φωνή των οποίων μέχρι τώρα δεν ακούστηκε.

Αυτό που κερδίσαμε με αυτή την προσέγγιση είναι να αναδείξουμε την πολυπλοκότητα των εμπειριών των ανθρώπων και την πολυφωνία των φορέων της ιστορίας.

Αυτό είναι και το καλύτερο αντίδοτο στη μονομερή παρουσίαση των γεγονότων που εξακολουθεί να κυριαρχεί στο δημόσιο λόγο και σήμερα.

Έπαρση σημαίας σε κάποια παιδούπολη ΠΗΓΗ ΦΩΤΟ: Διαδίκτυο

Στην εισαγωγή της αμερικάνικης έκδοσης του βιβλίου σας αναφέρετε τις συνομιλίες σας με κατοίκους του χωριού Περιβολάκι. Πόσο δύσκολο ήταν για όσους έφυγαν κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου να επιστρέψουν στην Ελλάδα και τι σήμαινε αυτό για τους ίδιους και το κοινωνικό τους περιβάλλον; Πως έγιναν δεκτοί από τους παλιούς συγχωριανούς τους;

Το παράδειγμα του χωριού Περιβολάκι ίσως δεν είναι τόσο αντιπροσωπευτικό, με την έννοια ότι το χωριό έμεινε κατεστραμμένο μέχρι να γυρίσουν οι πολιτικοί πρόσφυγες στη δεκαετία του 1980 και να ξαναχτίσουν το χωριό. 

Η γενικότερη πολιτική του μετεμφυλιακού ελληνικού κράτους ήταν η άρνηση της επιστροφής των πολιτικών προσφύγων. 

Αυτή η πολιτική συνεχίστηκε και τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης και άλλαξε επί ΠΑΣΟΚ, με εξαίρεση όμως όσους δεν θεωρούνταν «έλληνες το γένος», δηλαδή τους πρώην κατοίκους της Βόρειας Ελλάδας με μητρική γλώσσα τη μακεδονική ή μακεδονική καταγωγή. 

Υπολογίζουμε ότι από τα παιδιά που μεταφέρθηκαν στην Ανατολική Ευρώπη, σχεδόν τα μισά ήταν μακεδονικής καταγωγής. 

Το εξώφυλλο της αμερικάνικης έκδοσης του βιβλίου

Πέρα όμως από αυτό το σημαντικό ζήτημα, η επιστροφή των παιδιών που κατόρθωσαν να γυρίσουν στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1950 σημαδεύτηκε κυρίως από κοινωνικά προβλήματα. 

Όπως αναλύουμε στο βιβλίο μας, τα παιδιά αυτά ήταν τότε πλέον στην εφηβεία, είχαν συνηθίσει να ζουν σε ένα πιο σύγχρονο αστικό περιβάλλον και περίμεναν να σπουδάσουν στις χώρες που τα φιλοξένησαν. 

Αυτά τα όνειρα τα κατέστρεψε η επιστροφή σε ένα υποβαθμισμένο ορεινό αγροτικό περιβάλλον και σε γονείς από τους οποίους είχαν πλέον αποξενωθεί. Απογοητεύμενα, τα περισσότερα αγόρια πήραν ξανά το δρόμο της μετανάστευσης, ενώ τα περισσότερα κορίτσια αναγκάστηκαν να συμβιβαστούν με τη νέα τους κατάσταση.

Παιδάκια σε παιδούπολη ΠΗΓΗ ΦΩΤΟ: Διαδίκτυο

Τελικά, μπορούμε να δούμε τον Εμφύλιο ως "άσπρο-μαύρο", ή υπάρχουν και άλλες ιστορικές "αποχρώσεις";

Ο κάθε εμφύλιος, με την απόλυτη αντιπαράθεση των δύο αντιπάλων, έχει από τη φύση του ένα στοιχείο «άσπρο-μαύρο» και αυτή η διπολική αφήγηση, λόγω των τραυματικών εμπειριών της βίας, μεταβιβάζεται συχνά και στις επόμενες γενιές. 

Χρειάζεται πάντα πολύ καιρός για να μπορούν οι ερευνητές και τόσο μάλλον τα μέλη αυτών των κοινωνιών να ανακαλύψουν πιο λεπτές «αποχρώσεις». Ωστόσο, η από τα κάτω μελέτη του ελληνικού εμφυλίου – και αυτό είναι το βασικό δίδαγμα που αποκόμισα από την πολυετή ενασχόληση με το θέμα αυτό – δείχνει πως υπάρχουν πάντα πολλοί άνθρωποι που προσπαθούν να ξεφύγουν από αυτή την ασπρόμαυρη λογική, είτε συνειδητά, είτε με τις ίδιες τις πράξεις τους. 

Ένα παράδειγμα από την έρευνα στα Γρεβενά ήταν η διατήρηση προπολεμικών δικτύων συνεργασίας μεταξύ πολιτικών αντιπάλων, με αποτέλεσμα συχνά ο αριστερός να μπορεί να γλυτώσει τον δεξιό από τη βία του δικού του στρατοπέδου και το αντίστροφο. 

Αυτές οι συμμαχίες πέρα από ιδεολογικό προσανατολισμό συνέβαλαν μεταπολεμικά στην επανόρθωση των κοινωνικών σχέσεων στην περιοχή. 

Στο νέο μας βιβλίο θα βρείτε και ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα στις «αφηγήσεις δραπέτευσης» των παιδιών, οι οποίες συχνά ακολουθούν διαφορετική λογική από τις αντίστοιχες ηγεμονικές αφηγήσεις δραπέτευσης του Ψυχρού Πολέμου.

Η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν

Βιογραφικό της Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν

Έλαβε πτυχία Φιλολογίας και Ιστορίας από τα Πανεπιστήμια της Μπολώνια (Ιταλία, 1972), Ουτρέχτη (Ολλανδία, 1974) και Ιωαννίνων (1977) και διδακτορικό δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ (1987). 

Εργάστηκε ως μεταφράστρια στο Συμβούλιο Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1980-2000). Από το 2000 διδάσκει ως Καθηγήτρια στο Τμήμα Ι.Α.ΚΑ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Ειδικευμένη σε θέματα προφορικής ιστορίας, κοινωνικής μνήμης, εθνοτισμού και, πιο πρόσφατα, ανθρωπολογίας των μετασοσιαλιστικών κοινωνιών και της μετανάστευσης. 

Δημοσίευσε πολλά βιβλία και άρθρα στα ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά και ισπανικά. Είναι διευθύντρια του εργαστηρίου κοινωνικής ανθρωπολογίας και του αρχείου προφορικών μαρτυριών που στεγάζεται εκεί. 

Είναι επίσης πρόεδρος της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας (ΕΠΙ) και μέλος της διεθνούς συντακτικής επιτροπής του περιοδικού “Oral History”. Επιστημονική υπεύθυνη ερευνητικού προγράμματος για Φύλο και Μετανάστευση από την Νοτιοανατολική Ευρώπη (2004-2007), και της ερευνητικής ομάδας του Ι.Α.ΚΑ στα προγράμματα Ελληνικά για Μετανάστες Γονείς (2010-2011) και Σχεδιάζοντας το Μουσείο Πόλης του Βόλου (2011-2015).

Βιβλιογραφία

Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν & Λόριγκ Ντάνφορθ, Παιδιά του ελληνικού Εμφυλίου. Πρόσφυγες και πολιτική της μνήμης. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια,2015.

Loring Danforth & Riki Van Boeschoten, Children of the Greek Civil War: Refugees and the Politics of Memory, University of Chicago Press, 2011. (Edmund Keeley Book Prize, MGSA, 2013)

Α.Βερβενιώτη, Ρ.Βαν Μπούσχοτεν, Μ.Ρεπούση, Γ.Τσιώλης, Χ.Ανδρεάδου, Προφορικές Ιστορίες. Ένας οδηγός προφορικής ιστορίας για την Εκπαίδευση και την Κοινότητα. Χανιά: Νομαρχία Χανίων, ΑΠΘ, 2010.

Περασάμε πoλλές μπόρες, κoρίτσι μoυ...  Αθήνα: Πλέθρον 1999.

Roberto Cipriani, Vittorio Cotesta, Nikos Kokosalakis, Riki Van Boeschoten, Episkepsi, Il Villagio Armonioso. Tradizione, modernità, solidarietà e conflitto in una comunità greca. Milano: Francangeli, 1999.

Αvάπoδα χρόvια. Συλλoγική μvήμη και ιστoρία στo Ζιάκα Γρεβεvώv, 1900-1950. Αθήνα: Πλέθρον, 1997.

From Armatolik to People's Rule: Investigation into the Collective Memory of Rural Greece (1750-1949). Amsterdam: Hakkert, 1991