Μια επιβεβαιωμένη ή ακόμα και πιθανολογούμενη ως επίθεση καρχαρία είναι σίγουρο ότι θα προκαλέσει ρίγη φόβου και απέχθειας για το «ψάρι-δολοφόνο» που βρίσκεται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας των θαλασσών. Ταινίες όπως «τα σαγόνια του καρχαρία» έχουν διαμορφώσει και αυτές με τη σειρά τους μια ιδιαίτερα αρνητική εικόνα και οι περισσότεροι θεωρούν ότι τα ψάρια αυτά έχουν ως μόνο σκοπό να… τρώνε ανθρώπους.
Η πραγματικότητα όμως, όπως προκύπτει από τα στοιχεία είναι εντελώς διαφορετική: Κάθε χρόνο καταγράφονται κατά μέσο όρο 15 θανατηφόρες επιθέσεις παγκοσμίως, οι περισσότερες μάλιστα κατά λάθος, καθώς το ανθρώπινο κρέας δεν περιλαμβάνεται στο… μενού τους, τη στιγμή που ο αριθμός των καρχαριών που αλιεύονται, ή θανατώνονται με κάθε τρόπο, ξεπερνά κατά πολύ τα 100 εκατομμύρια, οδηγώντας πολλά είδη στο χείλος της εξαφάνισης και ανατρέποντας την ισορροπία των ωκεανών, με ανυπολόγιστες συνέπειες.
Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που γιγάντιοι «σαπουνάδες», καρχαρίες που τρέφονται αποκλειστικά με πλανγκτόν και είναι τελείως ακίνδυνοι για τον άνθρωπο, καταλήγουν στα δίχτυα ή τα παραγάδια των ψαράδων σε διάφορα μέρη της χώρας μας και από εκεί στις τοπικές ψαραγορές, προκαλώντας την περιέργεια των ανθρώπων, αλλά και… πηχυαίους και συχνά παραπλανητικούς τίτλους στις εφημερίδες και τις τηλεοράσεις.
Ο Δρ. Δημήτρης Δαμαλάς, ωκεανολόγος του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), έχοντας ασχοληθεί ιδιαίτερα με τους καρχαρίες, λέει στον «ΤτΚ»: «35 είδη καρχαριών ζουν στα ελληνικά νερά. Μελέτη πάνω στους μεγάλους πελαγικούς καρχαρίες κατέδειξε ότι είναι πιο άφθονοι στην Λεβαντίνη, νότια δηλαδή της Κρήτης έως την Αφρική και τις ακτές της Μέσης Ανατολής και σπανιότεροι στο Αιγαίο, με το Ιόνιο να βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα. Αυτό μπορεί να οφείλεται είτε στην εντατικότερη αλιεία που έχει υποστεί το Αιγαίο, είτε στο ότι επειδή ακριβώς είναι πελαγικοί αποφεύγουν κλειστές θάλασσες και προτιμούν να μένουν μακριά από τις ακτές, οπότε το Αιγαίο δεν είναι ιδεώδες γι’ αυτούς».
Ο Μανώλης Μπαρδάνης, εκπαιδευτής καταδύσεων και ιδρυτικό μέλος του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απειράνθου στη Νάξο έχει πραγματοποιήσει την πλέον λεπτομερή καταγραφή επιθέσεων καρχαριών στις ελληνικές θάλασσες, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Από την έρευνα που έχει κάνει, προκύπτει ότι οι επιθέσεις καρχαριών στην Ελλάδα είναι λιγοστές. Παρά ταύτα, οι φοβίες παραμένουν: «Ο φόβος είναι βασικό συναίσθημα των ανθρώπων και εμφανίζεται συνήθως εκεί που η λογική αδυνατεί να δώσει σαφείς εξηγήσεις, εκεί που ο άνθρωπος μένει μόνος, απέναντι στο άγνωστο και το μυστήριο, απέναντι σε μια πραγματική ή σε μια φανταστική απειλή. Από όσα στατιστικά και επιστημονικά στοιχεία είναι δημοσιευμένα, προκύπτει ότι στα ελληνικά πελάγη, μια επίθεση από καρχαρία προς άνθρωπο πρέπει να θεωρείται κυρίως, ως φανταστική απειλή».
Οι επιθέσεις καρχαριών στα ελληνικά πελάγη είναι πράγματι ελάχιστες. Η πρώτη αναφορά έγινε από τον Ηρόδοτο, ο οποίος στην «Ερατώ» κατέγραψε πως καταστράφηκε στην τρικυμία ο περσικός στόλος του Μαρδόνιου στη χερσόνησο του Άθω το 492 π.Χ., αναφέροντας ότι οι ναυαγοί κατασπαράχθηκαν από «θηρία» της θάλασσας.
Ελλάδα: 14 επιθέσεις σε 160 χρόνια
Τα τελευταία 160 περίπου χρόνια πάντως, στα ελληνικά πελάγη έχουν καταγραφεί 14 επιθέσεις, από τις οποίες οι 11 απέβησαν μοιραίες, συνήθως λόγω ακατάσχετης αιμορραγίας των θυμάτων, με την τελευταία να ανάγεται στις αρχές της δεκαετίας του 1980, χωρίς να έχουν πλήρως αποσαφηνιστεί οι συνθήκες. «Όσες πιθανότητες έχουμε να μας συμβεί ένα αεροπορικό δυστύχημα τόσες πιθανότητες έχουμε να συναντήσουμε καρχαρία στη θάλασσα. Η πιθανότητα όμως να δεχθούμε επίθεση από καρχαρία, είναι ίδια με την πιθανότητα να πετάξουν από ένα αεροπλάνο μια καραμέλα και να την πιάσουμε με το… στόμα μας», λέει στον «ΤτΚ» ο κ. Μπαρδάνης.
Ο καρχαρίας είναι ο γνωστός «γαλέος» που πωλείται στις ταβέρνες και στα σούπερ μάρκετ. Όλα τα είδη πωλούνται με την ονομασία αυτή σαν φιλέτα. Τα μικρού μεγέθους σκυλόψαρα πωλούνται ολόκληρα. Οι μεγάλοι πελαγικοί καρχαρίες πιάνονται συνήθως στα επιφανειακά παραγάδια που αλιεύουν για ξιφίες ή τόνους. Άλλα είδη πιάνονται είτε με τράτες είτε με παραγάδια του βυθού ή ακόμα και με δίχτυα.
Ο Δρ. Δαμαλάς εξηγεί: «Οι ψαράδες δεν «τρελαίνονται» να πιάνουν καρχαρίες. Συνήθως τους πληρώνονται από τον έμπορο 2 ευρώ το κιλό ενώ στις ψαραγορές φθάνουν να πωλούνται 5-7 ευρώ το κιλό. Άλλα ψάρια είναι αυτά που κυνηγάνε να πιάσουν, πιο ακριβά, όπως ξιφίες, τόννοι, συναγρίδες, σφυρίδες και μπαρμπούνια. Άρα, δεν υπάρχει οργανωμένη αλιεία που να στοχεύει καρχαρίες. Υπάρχουν περιστασιακά κάποιοι που βγαίνουν με «σκυλοπαράγαδα» που είναι χοντρά παραγάδια με σύρμα αντί για πετονιά, για να μην κόβεται από τα δόντια τους και ψαρεύουν στα μεγάλα βάθη. Αν όμως η εμπορική τους αξία ανέβει μελλοντικά, δεν πρέπει να αποκλειστεί η περίπτωση να στραφούν αρκετοί σε αυτό το είδος αλιείας».
Ο κ. Μπαρδάνης, θέλοντας να καταδείξει ότι μια επίθεση καρχαρία στις θάλασσές μας είναι στατιστικά απίθανη, σημείωσε χαριτολογώντας: «Κρατήστε ανοιχτά τα μάτια σας και προσέχετε που πατάτε όταν βρίσκεστε στη θάλασσα, γιατί ο επικινδυνότερος όλων δεν είναι ο καρχαρίας αλλά ο… αχινός».
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΚΑΡΧΑΡΙΕΣ
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Δρος Δαμαλά οι καρχαρίες βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας στις θάλασσες και μέσα σε εκατομμύρια χρόνια εξελίχθηκαν έτσι ώστε οι φυσικοί τους εχθροί να είναι ελάχιστοι. Κατά συνέπεια προσαρμόστηκαν σε αυτά τα δεδομένα και μεγαλώνουν με πολύ αργούς ρυθμούς, ωριμάζουν σε μεγάλη σχετικά ηλικία και γεννούν λίγα μικρά. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες και ιδιαίτερα η αλιεία, εισήγαγαν έναν παράγοντα θνησιμότητας που από τη φύση τους δεν ήταν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν.
Σύγχρονες μελέτες καταγράφουν τη δραματική μείωση ορισμένων ειδών, έως και 80%.
Γιατί όμως επιτίθενται στους ανθρώπους οι καρχαρίες; Ο Δρ. Δαμαλάς εξηγεί: «Όσοι κολυμπούν κοντά στις ακτές έχουν πολύ μικρές πιθανότητες να δεχθούν επίθεση. Όσοι ξανοίγονται με σκάφη μακριά από τις ακτές και θέλουν να βουτήξουν στα βαθιά νερά, να ξέρουν ότι αυξάνονται οι πιθανότητες να συναντήσουν κάποιο μεγάλο ψάρι. Έχει παρατηρηθεί στο εξωτερικό ότι οι καρχαρίες πολύ συχνά επιτίθενται σε surfers και σε ψαροτουφεκάδες. Στους πρώτους γιατί όταν ξαπλώνουν πάνω στην ιστιοσανίδα και αφήνουν στο νερό τα πόδια και χέρια τους μοιάζουν καταπληκτικά με φώκιες και τους επιτίθενται. Στους δεύτερους γιατί η μυρωδιά του αίματος από τα πληγωμένα ψάρια που κουβαλάνε μαζί τους οι ψαροτουφεκάδες προσελκύει τους καρχαρίες».
