Swastika Over the Aegean: Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος στο Αιγαίο, τότε και τώρα

Ο «Ελεύθερος Τύπος» δημοσιεύει, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, σπάνιες φωτογραφίες από τις σφοδρές μάχες μεταξύ Γερμανών και Συμμάχων στα Δωδεκάνησα το 1943

Ξεκίνησε ως… καπρίτσιο του Ουίνστον Τσόρτσιλ, πρωθυπουργού της Βρετανίας κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατέληξε σε πανωλεθρία των συμμαχικών δυνάμεων. Πρόκειται για τη σχεδόν δίμηνης διάρκειας -από τις 26 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 16 Νοεμβρίου του 1943-  πολεμική αναμέτρηση μεταξύ των Γερμανών και των Συμμαχικών δυνάμεων, κυρίως Βρετανών, η οποία εκτυλίχθηκε στα Δωδεκάνησα, με επίκεντρο τα νησιά της Κω και της Λέρου.

Τίποτα σχεδόν δε θυμίζει σήμερα ότι οι γραφικές παραλίες στα νησιά των Δωδεκανήσων, γεμάτες λουόμενους που απολαμβάνουν τη θάλασσα, οι δρόμοι που σφύζουν από ζωή, τα αρχαιολογικά μνημεία χιλιάδων ετών και τα κτίρια με ιστορία μερικών δεκαετιών, πρωταγωνίστησαν πριν από 71 χρόνια σε μια από τις σφοδρότερες συγκρούσεις που σημάδεψαν τα πολεμικά ημερολόγια των αντιμαχόμενων πλευρών.

Η συνθηκολόγηση της φασιστικής Ιταλίας το Σεπτέμβριο του 1943, οδήγησε τους ναζί και τους Συμμάχους σε έναν… αγώνα δρόμου, προκειμένου να αποκτήσουν τον έλεγχο των Δωδεκανήσων, τα οποία βρίσκονταν υπό ιταλική κατοχή από το 1912 και αποτελούσαν στρατηγική δίοδο προς την ανατολική Μεσόγειο, το Σουέζ αλλά και τη Μέση Ανατολή. Εκτός από τα προφανή στρατιωτικά οφέλη της επιχείρησης, ο Τσόρτσιλ, φανατικός υπέρμαχός της, ευελπιστούσε ότι με την επιτυχή έκβασή της θα υποχρέωνε την Τουρκία να πάρει το μέρος των Συμμάχων στον Πόλεμο, καθώς μέχρι τότε διατηρούσε την ουδετερότητά της.

Η πραγματικότητα όμως διέψευσε το Βρετανό πρωθυπουργό και σηματοδότησε μια στρατιωτική και διπλωματική ήττα για τους Συμμάχους και μια μάλλον ανέλπιστη, αλλά όχι άδικη έτσι όπως εξελίχθηκε η επιχείρηση, νίκη για τους Γερμανούς. Η ουσία πάντως για τους Έλληνες κατοίκους των νησιών αυτών ήταν ότι -μετά από μια ολιγοήμερη γεύση ελευθερίας- θα παρέμεναν για δύο ακόμα χρόνια υπό σκληρή ναζιστική κατοχή, μετά την τριακονταετία της αντίστοιχης ιταλικής, προτού τελικά απελευθερωθούν και εν συνεχεία ενσωματωθούν επίσημα στην Ελλάδα το Μάρτιο του 1948.

Η Μάχη της Λέρου, όπως έμεινε ευρύτερα γνωστή, παρά το ότι οι αντιμαχόμενες δυνάμεις μονομάχησαν στον αέρα, τη θάλασσα και τα γύρω νησιά, την Κω, τη Σάμο και άλλα μικρότερα όπως η Λέβιθα, άφησε πίσω της εκατοντάδες νεκρούς και αγνοούμενους και από τις δύο πλευρές, ενώ αποτέλεσε και το κύκνειο άσμα των Γερμανών αλεξιπτωτιστών, δύο χρόνια μετά τη Μάχη της Κρήτης. Ανεξίτηλα σημάδια στην ξηρά αλλά και στο βυθό της θάλασσας, ο οποίος είναι σπαρμένος με ναυάγια πλοίων, αεροσκαφών και άλλο στρατιωτικό εξοπλισμό, μαρτυρούν τη σφοδρότητα των συγκρούσεων και το βαρύ τίμημα που πλήρωσαν και οι δύο πλευρές.

«Η σβάστικα πάνω από το Αιγαίο»

Μέσα στις 208 πλούσια εικονογραφημένες σελίδες του βιβλίου «Η σβάστικα πάνω από το Αιγαίο» του Βρετανού ιστορικού συγγραφέα Άντονι Ρότζερς εκτυλίσσεται η Μάχη για τα Δωδεκάνησα. Σπάνιο και αδημοσίευτο μέχρι σήμερα αρχειακό υλικό, 500 και πλέον φωτογραφίες, μερικές από τις οποίες παρουσιάζει -με την άδεια του κ. Ρότζερς- για πρώτη φορά στην Ελλάδα ο «Ελεύθερος Τύπος», δείχνουν πόσο λίγο άλλαξαν κάποια μέρη, επτά και πλέον δεκαετίες μετά την κατάπαυση του πυρός.

Άντονι Ρότζερς, συγγραφέας

«Αφορμή για το βιβλίο μου ήταν μια συνάντηση με ιστορικούς από την Ελλάδα, τη Γερμανία, τη Βρετανία και τη Νότιο Αφρική στη Λέρο το 2008. Τα γεγονότα στα Δωδεκάνησα το 1943 είχαν επισκιαστεί από τις εξελίξεις σε άλλα μέτωπα, αλλά η Μάχη της Λέρου αποτέλεσε την τελευταία αποφασιστικής σημασίας νίκη των Γερμανών κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι συμμαχικές δυνάμεις υπέστησαν συντριπτική ήττα και μερικά από τα νησιά του Αιγαίου παρέμειναν υπό γερμανική κατοχή μέχρι την τελική νίκη των Συμμάχων το 1945. Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να εντοπίσω φωτογραφικό υλικό από όλες τις πλευρές. Ο βρετανικός στρατός δεν επέτρεπε στους στρατιώτες να βγάζουν φωτογραφίες, ευτυχώς όμως κάποιοι αγνόησαν την εντολή και έτσι έχουμε στη διάθεσή μας αρκετές «ανεπίσημες», οι οποίες «ξεφεύγουν» από τα στενά όρια των προπαγανδιστικών φωτογραφιών. Στον αντίποδα, ο γερμανικός στρατός δεν είχε επιβάλλει κάποια αντίστοιχη απαγόρευση και έτσι, παρά το ότι μετά τη λήξη του Β’ παγκοσμίου Πολέμου πολλές συλλογές καταστράφηκαν ή χάθηκαν για πάντα, κατάφερα να εντοπίσω αρκετό αδημοσίευτο υλικό που συμπεριέλαβα στην έκδοση της «Σβάστικας πάνω από το Αιγαίο», μαζί με άλλες φωτογραφίες αρχείου, αλλά και τα ίδια σημεία που έγιναν οι σφοδρές μάχες πριν από 71 χρόνια, όπως ακριβώς είναι σήμερα»

Επικοινωνία με το συγγραφέα: toro.enquiries@gmail.com

Έλληνες δύτες ταυτοποίησαν ναυάγια του 1941

Στο πολύβουο λιμάνι του Πειραιά σήμερα, χιλιάδες τουρίστες από κάθε γωνιά του πλανήτη  περιμένουν καθημερινά να σαλπάρουν για τις διακοπές τους στα νησιά του Αιγαίου και δεκάδες πλοία κάθε τύπου δένουν στις αποβάθρες του. 

Image credit: John H Marsh Maritime Research Centre, Iziko Museums of Cape Town

Πριν από 71 χρόνια όμως, το βράδι της 6^ης Απριλίου του 1941, την ημέρα της ναζιστικής εισβολής των ορδών του παράφρονα δικτάτορα Αδόλφου Χίτλερ στην Ελλάδα, γερμανικά βομβαρδιστικά αεροπλάνα μετέτρεψαν το λιμάνι σε σωρό ερειπίων, βυθίζοντας ή προκαλώντας σοβαρές ζημιές στα περισσότερα από τα πλοία που βρίσκονταν σε αυτό. 

Σύμφωνα με το ανακοινωθέν που εξέδωσαν οι ελληνικές Αρχές τις ημέρες εκείνες, «η γερμανική αεροπορία ενήργησεν χθές, την πρώτην ημέραν του ελληνογερμανικού πολέμου επιδρομάς εις το εσωτερικόν της χώρας. Τας νυκτερινάς ώρας εβομβαρδίσθη η πόλις του Πειραιώς με ζημίας επί ενός φορτηγού ατμοπλοίου, ενός ιστιοφόρου, μικράς ζημίας εις τα οικήματα και ολίγα θύματα εκ του αμάχου πληθυσμού». 

Ένα από τα πλοία που βρέθηκε εκείνες τις τραγικές ημέρες στον Πειραιά, στάθηκε πιο τυχερό. Το αγγλικό φορτηγό «Κλαν Κάμινγκ» διέφυγε δυο φορές τη βύθιση και αποπειράθηκε να διαφύγει από τον όλεθρο. Συνάντησε όμως και αυτό τη Νέμεσή του λίγα μίλια νοτιότερα, στα ανοιχτά της Αίγινας.

Η ταυτοποίηση του ναυαγίου 

Πριν από λίγες ημέρες, καταδυτική ομάδα αποτελούμενη από τους αυτοδύτες Κώστα Θωκταρίδη, Νικόλα Βασιλάτο, Κώστα Παπαστέφο, τη φωτογράφο-αυτοδύτρια Ελένη Τσοπουροπούλου και τον ερευνητή ναυτικής Ιστορίας Άρη Μπιλάλη, ολοκλήρωσε την πρώτη φάση των καταδύσεων στο ναυάγιο: «Το εντυπωσιακό ναυάγιο μήκους 141 μέτρων βρίσκεται σε βάθος 94 μέτρων στα ανοιχτά του Ακρωτηρίου Τούρλος της Αίγινας και ακουμπά στον βυθό με την αριστερή του πλευρά», αναφέρει στον «ΤτΚ» ο κ. Βασιλάτος και συνεχίζει: «Ο σκοπός της πρώτης αναγνωριστικής κατάδυσης ήταν αφενός η ταυτοποίηση του ναυαγίου και αφετέρου να πάρουμε μια γενική ιδέα της όψης που παρουσιάζει το πλοίο. Περαιτέρω καταδύσεις πρόκειται να πραγματοποιηθούν με στόχο να συνεχιστεί η εξερεύνηση  του ναυαγίου, παράλληλα φυσικά με την ιστορική έρευνα».

Οι εικόνες που έρχονται από την άβυσσο είναι πράγματι εντυπωσιακές. Το ναυάγιο έχει πλέον μεταμορφωθεί σε φιλόξενη όαση για κάθε λογής θαλάσσιες μορφές ζωής. 

Τίποτα σχεδόν δε θυμίζει τις δραματικές στιγμές που ακολούθησαν την πρόσκρουση του πλοίου στη νάρκη και τις σκηνές αλλοφροσύνης που ακολούθησαν μέχρι να διασωθεί το πλήρωμά του. «Η κατάδυση σε ιστορικά ναυάγια παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς συνθέτει το παζλ της ναυτικής ιστορίας και μας ταξιδεύει με μοναδικό τρόπο σε άλλες εποχές»,  παρατηρεί ο έμπειρος δύτης κ. Θωκταρίδης.

Το «Κλαν Κάμινγκ»*

Το Clan Cumming ήταν ένα φορτηγό ατμόπλοιο,  ολικής χωρητικότητας 7.264 κόρων, το οποίο ναυπηγήθηκε το 1938 στα ναυπηγεία Greenock Dockyard Co Ltd. στη Σκωτία για λογαριασμό της σκωτσέζικης εταιρίας ‘The Clan Line Steamers Ltd.’ Σύμφωνα με την μέχρι στιγμής, προκαταρκτική  έρευνα, το πλοίο είχε αποπλεύσει το Δεκέμβριο του 1940 από το Λίβερπουλ και μετά από ένα ενδιάμεσο σταθμό στο Γιβραλτάρ, κατέπλευσε στις 12 Ιανουαρίου 1941 στον Πειραιά όπου εκφόρτωσε πολεμοφόδια. 

Στις 19 Ιανουαρίου 1941 αναχώρησε με συμμαχική νηοπομπή με προορισμό το Πορτ Σάιντ της Αιγύπτου. Στα ανοιχτά της νήσου Άγιος Γεώργιος, στο νότιο Σαρωνικό, το Clan Cumming τορπιλίστηκε από το ιταλικό υποβρύχιο Neghelli και υποχρεώθηκε να επιστρέψει στον Πειραιά.

Το πλοίο υπέστη και νέες ζημιές κατά το γερμανικό βομβαρδισμό της 6^ης Απριλίου 1941. Τότε το φορτηγό Clan Fraser, επίσης της Clan Line, το οποίο ήταν έμφορτο με 350 τόνους τροτύλης (εκρηκτική ύλη), ανεφλέγη με αποτέλεσμα να ακολουθήσει μια τρομακτική έκρηξη που σκόρπισε τον όλεθρο. 

Δεκάδες σκάφη δέχτηκαν φλεγόμενα κομμάτια από το Clan Fraser με αποτέλεσμα άλλα να βυθιστούν και άλλα να υποστούν ζημιές. Μετά από επιπλέον επισκευές, το Clan Cumming κατόρθωσε να αποπλεύσει από τον Πειραιά τη νύχτα 14ης προς 15ης Απριλίου. 

Αμέσως όμως έγινε στόχος γερμανικών αεροσκαφών και είτε λόγω σύγχυσης που προκάλεσαν οι αεροπορικές επιθέσεις είτε από λάθος εκτίμηση, το σκάφος βρέθηκε να πλέει εντός των ορίων του αμυντικού ναρκοπεδίου Τούρλου – Φλεβών. 

Σύμφωνα με τα επίσημα αρχεία της Ιστορικής Υπηρεσίας του Πολεμικού μας Ναυτικού, η φρουρά του οχυρού Αιγίνης αντιλήφθηκε τη φρενήρη πορεία του σκάφους και προσπάθησε να το προειδοποιήσει με σήματα και κανονιοβολισμούς. 

Ο πλοίαρχος προφανώς συνειδητοποίησε τι συνέβαινε και άρχισε να στρέφει το σκάφος αλλά ήταν ήδη αργά. Η πρύμνη του Clan Cumming  προσέκρουσε σε νάρκη με αποτέλεσμα το πλοίο να βυθιστεί, ευτυχώς χωρίς ανθρώπινες απώλειες. Η φρουρά του Βορείου οχυρού Αιγίνης αμέσως ανέφερε στο Γενικό Επιτελείο Ναυτικού τη βύθιση του Clan Cumming και το αντιτορπιλικό Βασίλισσα Ολγα έσπευσε προς περισυλλογή των ναυαγών.

*Του Άρη Μπιλάλη, ερευνητή ναυτικής Ιστορίας

Οι «Πεταλιοί» περιμένουν… αναγνώριση 

Λίγα μίλια πιο βόρεια, ένα άλλο ναυάγιο σε βάθος 74 μέτρων και στο οποίο η έρευνα πεδίου είναι επίσης σε εξέλιξη, πιθανότατα είναι αυτό του  ατμόπλοιου Πεταλιοί. Την 6^η Απριλίου 1941, το φορτηγό Πεταλιοί στάθηκε λιγότερο τυχερό από το Clan Cumming. 

                        Image credit: John H Marsh Maritime Research Centre, Iziko Museums of Cape Town

Κατά την έκρηξη του Clan Fraser, το Πεταλιοί επλήγη από φλεγόμενα θραύσματα με αποτέλεσμα να αναφλεγεί. Το σκάφος τέθηκε υπό ρυμούλκηση με σκοπό να οδηγηθεί εκτός λιμένος, όπου  τελικά βυθίστηκε. Το 6.565 κόρων Πεταλιοί  είχε ναυπηγηθεί το 1917 στα ναυπηγεία Doxford & Sons στο Sunderland ως Admiral Cochrane για λογαριασμό της αγγλικής εταιρίας Byron Steamship, συμφερόντων των αδελφών Εμπειρίκου. Το 1928 το πλοίο ύψωσε ελληνική σημαία και μετονομάστηκε Πεταλιοί.